Hoewel veiligheid een van de fundamenten van de samenleving is, is het niet helder wat het is. Kunnen we het wicked problem van veiligheid voorzien van kaders waarbinnen al deze actoren vereend kunnen samenwerken?
Veiligheidszorg is nu takenpakket
Veiligheid wordt vooral gedefinieerd in termen van wat het niet is: criminaliteit, overlast en gevoelens van dreiging. Deze fenomenen bestrijden zijn taken voor politie, gemeente en sinds de jaren 80, particuliere beveiligingsbedrijven.
Maar het achteraf bestrijden van criminaliteit leidt niet tot meer veiligheid. Dit werd recentelijk geïllustreerd toen bleek dat de inbraakcijfers in het coronajaar 2021 op een historisch laagtepunt waren aanbeland: 23% lager dan het jaar ervoor[i]. Terwijl de politie nauwelijks in staat is te surveilleren vanwege capaciteitsgebrek en door een reorganisatie vooral druk lijkt met zichzelf [ii]. Gemeenten moesten verstek laten gaan vanwege corona en particuliere beveiliging had minder werk[iii]. Aan de politie, gemeente en beveiliging kunnen we de daling van de criminaliteit – en zodoende deze ‘verhoging’ van veiligheid – niet toeschrijven. Sterker nog, de nadruk op deze taken vergroot de problemen juist, waardoor harder optreden nodig is.[iv]
Veiligheid is niet een takenpakket dat één dienst kan realiseren, maar een wicked problem. Dat wil zeggen dat het alleen te bevatten en te beïnvloeden is door verschillende actoren – vaak met uiteenlopende belangen en perspectieven – samen te brengen[v].
Wat zijn de belangrijkste elementen van veiligheid?
We hebben het vooral gehad over wat veiligheid niet is, maar er zijn weldegelijk een aantal belangrijke waarden gerelateerd aan veiligheid.
De emotionele waarde van veiligheid is het gevoel van borging en vertrouwdheid in onze omgeving. De emotionele kosten van onveiligheid zijn angst en emotionele schade van een misdrijf of ernstige overlast. Het is inherent aan ons justitiële systeem dat het pas in actie komt als het mis is gegaan.
De financiële waarde van veiligheid is eigenlijk een efficiëntievraagstuk. Hoe kunnen we problemen efficiënt oplossen? Het is lastig de efficiëntie van de veiligheidspartners in kaart te brengen, stellen Zouridis et al in een poging tot een concreet meetsysteem te komen voor de productiviteit van politie[vi]. Dit hangt samen met het feit dat kernactiviteiten van veiligheidspartners eigenlijk niet leiden tot meer (ervaren of objectieve) veiligheid. Het maakt de organisaties niet overbodig, maar we moeten niet verwachten dat het er veiliger door wordt. Het roept de vraag op: wat voor organisatie zou dat wél kunnen?
Minder bekend is de waarde van collectiviteit van veiligheid: veiligheid zorgt voor een omgeving waarin mensen kunnen samenzijn en ontwikkelen, en collectief gedrag zorgt voor veiligheid. Collectieve weerbaarheid is een combinatie van sociale cohesie en de bereidheid om voor gedeelde belangen op te komen; het hangt sterk samen met objectieve en subjectieve veiligheid[vii].
De factoren samen nemend in een definitie van veiligheid: een veilige samenleving is er een waarin mensen en gemeenschappen zich kunnen ontwikkelen en ondernemen omdat er een efficiënte samenwerking is om de emotionele last van negatieve ervaringen te voorkomen en op te lossen als het mis gaat.
Hoe organiseren we een veilige samenleving?
Allereerst moeten we af van de gedachte dat organisaties en diensten als politie, gemeente en beveiliging zorgen voor veiligheid. Veiligheid komt primair van de kracht van de gemeenschap, het collectief. Voor een efficiënte realisatie van ‘veiligheid’ moet systeem worden aangevuld met bewoners en andere belanghebbenden die mede vormgeven aan beleid en uitvoering. Dat leidt tot een positieve emotionele reactie. Dat laat ik graag zien aan de hand van een pilot met de methode collectieve weerbaarheid die Justice in Practice ontwikkelde voor de vereniging Veiligheidsinitiatief.
In een wooncomplex in Amsterdam wonen ca. 120 personen. Het is huur en koop door elkaar, toen dit gezien werd als manier om diverse doelgroepen te laten integreren. Vanaf het begin is er sprake van overlast en criminaliteit. Gemeente, politie en woningcorporatie hebben, afzonderlijk van elkaar, veel tijd en geld gestoken in het verhelpen van problemen, zonder veel resultaat. Overlast was te onvoorspelbaar om met handhaving in te dammen, criminaliteit bleef onopgelost. Wat bleef hangen is een gevoel van ongrijpbare dreiging die jou ieder moment kon treffen. De onderlinge verhoudingen verslechterden onder de aanhoudende problematiek. Dit is het effect van lage collectieve weerbaarheid. Toen Veiligheidsinitiatief werd benaderd was het op verzoek van enkele bewoners omdat de officiële instanties geen mogelijkheden meer zagen en er geen actieve bewonersgroep meer was.
Vereniging Veiligheidsinitiatief begeleidde de bewoners om de collectieve weerbaarheid te vergroten en een gemeenschappelijke richting te ontwikkelen. De organisatie van gezamenlijke activiteiten leidde tot gesprekken die terloops gingen over wat belangrijk was, welke talenten mensen wilde gebruiken en hoe een ideale toekomst eruit kon zien. Groot of bijzonder was de eerste activiteit niet: het was een matig bezochte buurtbijeenkomst met een activiteit voor volwassenen en voor kinderen. De volwassenen deden lacherig mee aan een korte vrolijke dansroutine. De kinderen uit de buurt hadden snel door dat er iets gaande was maar hadden ruim een uur nodig om op de voor hen georganiseerde activiteiten af te komen. Er waren te veel hapjes en iedereen ging terug met eten. Toch begon zo de ommekeer.
Gemeente en woningbouwcorporaties toonden interesse het verloop van de activiteit en hadden waardering voor het bescheiden succes. Ze sloten er op aan, en daarmee ontstond een netwerkorganisatie. Eens in de paar maanden wordt afgestemd met gemeentelijke afdelingen sociaal, jeugd en veiligheid, politie en woningcorporatie. Daar worden acties en observaties gedeeld zodat partners en bewoners kunnen aansluiten op elkaar.
Er ontstond een schifting tussen bewoners: mensen die meer wilden en mensen die hingen aan hun onvrede. Met de eersten werd korte tijd later gekeken naar een nieuwe activiteit en de laatsten werden respectvol met rust gelaten. Een volgende activiteit kwam sneller tot stand doordat meer enthousiaste mensen meededen.
Het gedrag op de gezamenlijke WhatsApp groep, veranderde. Een aantal bewoners die meehielpen met de activiteiten organiseren gebruikten het om gelukwensen te doen (het was de feestmaand december). Dit was nieuw en het gaf ruimte aan meer positieve berichten, ook als het om klachten ging. De ontspanning maakte de app toegankelijker voor bredere deelname.
Dit leidde bijvoorbeeld tot een gebeurtenis die in dit wooncomplex best bijzonder mag heten: een groepje intimiderende hangjongeren werd in de hal gesignaleerd en in de app besproken. Vervolgens legde een jonge vrouw de jongeren vriendelijk uit dat deze plek voor bewoners was en verzocht hen elders te chillen. Dat deden ze. Zij was bereid op te komen voor gedeelde doelen.
De verhoudingen zijn verbeterd tussen de partners en bewoners en bewoners onderling. Collectief optreden zorgt voor succes en door het succes wordt collectief optreden aantrekkelijk. Zo ontstaat die elegante organisatie die ellende voorkomt en bewoners een gevoel van emotionele vrede geeft: de veilige buurt.
Auteur: Lucien Stöpler
Lucien Stöpler is eigenaar van Justice in Practice, een organisatie die innovaties in het veiligheidsdomein ontwikkelt en implementeert; hij is tevens voorzitter van de vereniging Veiligheidsinitiatief, gericht op het verenigen en versterken van collectieve weerbaarheid van bewoners.
[i] https://www.ad.nl/binnenland/inbrekers-bleven-weg-nieuw-laagterecord-gevestigd-door-corona~a1d92127
[ii][ii] https://www.nu.nl/stand-van-het-land/6119628/de-stand-van-het-land-te-weinig-agenten-maar-veiligheidsgevoel-stijgt.html
[iii] https://www.noordhollandsdagblad.nl/cnt/dmf20200319_37501556 en https://www.uniesecurity.nl/g4s-aviation-security/g4s-gebruikt-minuren-overloopuren-voor-leegloop-vanwege-corona/
[iv] https://www.inspectie-jenv.nl/actueel/nieuws/2020/09/01/voorkomen-lokale-problemen-stokt-door-overvraagde-politie
[v] https://www.arnokorsten.nl/PDF/Beleid/Wicked%20problems%20in%20het%20kort.pdf, http://www.beleidsonderzoekonline.nl/tijdschrift/bso/2019/3/BO_2213-3550_2019_000_002_001
[vi] S. Zouridis, G. Bouckaert, P. van Roy, J. Stroobants, V. Crompvoets, L. Janssen en R. Peeters (2014). Politieproductiviteit: Triangulatie voor valide en betrouwbare productiviteitsmeting bij de politie. Tilburg University – KU Leuven.
[vii] Sampson, Robert J. en Stephen Raudenbush (1999). Systemic Social Observation of public Spaces: A new look at disorder in Urban Neighborhoods. American Journal of Sociology 105 no. 3: 603-651. Collectieve weerbaarheid is empirisch getoetst in Nederland: Markus (2016) en Essen, Stöpler en Straathof (2017). Ook in Nederland is de relatie tussen veiligheid en minder criminaliteit enerzijds en collectieve weerbaarheid anderszijds, sterk.